Ik help mensen om hun stemgebruik te verbeteren. Als je onzeker bent over je stem en hierdoor niet lekker uit de verf komt, is het prettig om te weten dat je daar iets aan kunt doen. Dan gaan we samen aan de slag en werken we aan duidelijkheid, effectiviteit, authenticiteit, zenuwen, en nog een heleboel andere dingen. Als je hierna je standpunt kunt verdedigen in een vergadering of met meer zelfvertrouwen voor een groep durft te spreken, is dat mooi meegenomen. Je hebt weer goed aan jezelf gewerkt en bent weer stapje verder in de richting van ‘de beste versie van jezelf’.

Neoliberale hype

En tóch…al dat werken aan onszelf, dat eeuwige streven naar zelfverbetering…moeten we dat kritiekloos omarmen als de nieuwe realiteit, of is er meer aan de hand? Wie dat wil – én het zich financieel kan permitteren – kan eindeloos meedraaien in een mallemolen van therapieën, cursussen, coaches, healings, zelfhulpboeken, retreats, wellness, influencers en life hacks om een beter/gezonder/productiever/effectiever mens te worden. De zelfverbeteringsindustrie is een snelgroeiende, wereldwijde miljardenindustrie. Maar worden we er ook daadwerkelijk beter/gezonder/productiever/effectiever van?

De kritiek op deze nieuwe realiteit groeit. Marian Donner schreef bijvoorbeeld een Zelfverwoestingsboek, een anti-zelfhulpboek met een oproep om de teugels te laten vieren, om strengheid te vervangen door vergevingsgezindheid, om te falen, ongezond en lelijk te zijn, om af te wijken van de norm. Om zo een pervers, neoliberaal systeem te ondermijnen dat ons allemaal naar beneden haalt. Donner beschouwt de uiteenlopende adviezen, gidsen en therapieën, die mensen van stress, angsten, neerslachtigheid en depressies af moeten helpen en aan moeten zetten om braaf en gezond te gaan leven, sporten en altijd lachen, juist de oorzaak van heel veel ellende.

Ambiguïteit

Helaas geeft dit boek geen advies over hoe je dan wel op goede manier aan jezelf kunt werken. Ook lees ik geen woord over hoe een alternatieve realiteit eruit zou kunnen zien, waarin zelfontwikkeling géén schoothondje is van het neoliberale kapitalisme.

Hierbij wil ik zelf een poging doen om wat perspectief te bieden in het complexe veld van de zelfhulp, en duidelijk maken waarom het soms wel en soms geen goed idee is om hier je heil in te zoeken. Ik ben er namelijk van overtuigd dat de neiging tot zelfverbetering meestal ambigu is, en zich altijd ergens afspeelt tussen twee verschillende spectrums:

1. Je motivatie voor ontwikkeling: de intrinsieke neiging tot ontwikkeling en het gevoel niet goed genoeg te zijn
2. Je waardenoriëntatie: de heersende waarden binnen een maatschappij en je eigen, persoonlijke waarden

Intrinsieke neiging tot ontwikkeling

De zelfbeschikkingstheorie (SDT) van Edward L. Deci en Richard Ryan beschrijft de ‘inherente neiging tot groei’ die cruciaal is voor de psychologische gezondheid en het welzijn van een persoon. De intrinsieke neiging tot groei is volgens de theorie universeel, aangeboren en psychisch van aard en omvat de behoefte aan vaardigheid, autonomie en verbondenheid. De intrinsieke neiging tot ontwikkeling speelt ook een grote rol in vele andere persoonlijkheidstheorieën, zoals de behoefte tot zelfactualisatie uit Theory Z van Abraham Maslov en de zogenaamde ‘derde factor’, het ontwikkelpotentieel, uit de theorie van positieve desintegratie van Kazimierz Dabrowski.

De intrinsieke neiging tot ontwikkeling is vanuit dit oogpunt een positieve eigenschap, die ervoor zorgt dat overal ter wereld mensen er plezier in hebben om nieuwe vaardigheden te leren, problemen op te lossen, zichzelf en hun leefomgeving te verbeteren. In die zin is er volgens mij ook een overeenkomst met de persoonlijke eigenschap uit de Big Five die bepaalt of je ontvankelijk bent voor nieuwe ideeën en ervaringen, ‘openheid voor ervaring’: mensen met een hoge mate van openheid zoeken meer verschillende ervaringen op, voelen zich op hun gemak bij het onbekende en besteden meer aandacht aan hun innerlijke gevoelens. Ze zijn erg nieuwsgierig en vinden het vaak leuk om verrast te worden. Mensen met een lage mate van openheid geven de voorkeur aan de al bij hen bekende routines, mensen en ideeën.

Omdat niet iedereen dezelfde mate van openheid heeft, verwacht ik ook dat niet iedereen in dezelfde mate een intrinsieke neiging tot ontwikkeling heeft. Waar de één zielsgelukkig wordt van elke dag dezelfde routines en het uitvoeren van dezelfde taken, is datzelfde leven voor een ander saai, demotiverend en betekenisloos. En andersom: een leven dat bestaat uit steeds weer nieuwe ervaringen, indrukken en leerprocessen is voor de één een vereiste, maar voor de ander juist heel onrustig en stressvol.

Het gevoel niet goed genoeg te zijn

Nu zit er bij het proces van zelfontwikkeling altijd wel een addertje onder het gras. Want wees eens heel eerlijk naar jezelf: waarom wil je eigenlijk die cursus doen of dat zelfhulpboek lezen? Is dat puur vanuit nieuwsgierigheid naar nieuwe kennis of ervaring – een intrinsieke ontwikkelbehoefte voortkomend uit een groeiwens? Of probeer je iets te fixen aan jezelf waar je niet tevreden mee bent, omdat je jezelf niet goed genoeg vindt zoals je bent – een ontwikkelbehoefte voortkomend uit een gebrek aan heelheid? In het laatste geval is zelfverbetering vooral een copingstrategie om het ongemakkelijke gevoel te vermijden dat je niet goed genoeg bent. Het kan heel goed zijn dat je motivatie wortelt in zowel pure nieuwsgierigheid, als de neiging om een gevoel van incompleetheid ongedaan te maken. Misschien de een iets meer dan de ander, en dat kan per situatie ook weer verschillen.

Het gevoel ‘niet goed genoeg te zijn’ is een van de meest voorkomende negatieve overtuigingen die mensen over zichzelf kunnen hebben. Zo’n negatieve kernovertuiging herken je doorgaans niet doordat je dit de hele dag door over jezelf denkt, zeker niet. Maar in je gedrag en motivatie om dingen toe doen kan zo’n overtuiging onder de oppervlakte wel degelijk een rol spelen, of zelfs allesbepalend zijn. De overtuiging dat je niet goed genoeg bent, kan – zonder dat je het door hebt – aan de basis staan van onder meer faalangst, controledrang, extreem perfectionisme, burn-out, gebrek aan zelfvertrouwen, keihard werken, geen ruimte in durven nemen, geen ‘nee’ kunnen zeggen en het gevoel hebben altijd met iets nuttigs bezig moeten zijn. En het kan dus ook de oorzaak zijn van je voortdurende behoefte aan zelfontwikkeling.

Op het moment dat je die negatieve overtuiging niet meer gelooft en vindt dat je werkelijk goed genoeg bent zoals je bent, dat je in essentie al ‘heel’ bent en niet gefikst hoeft te worden, zal je waarschijnlijk minder hebben aan bepaalde vormen van zelfverbetering.

In de maatschappij heersende waarden

Iets anders wat een rol speelt bij de behoefte aan zelfverbetering is het beeld van wat dat hogere of betere zelf zou moeten zijn: het ideaal waar je naar streeft. Waar komt dit ideaal vandaan, op welke waarden is het gebaseerd? Donners kritiek op zelfverbetering komt voort uit een ideaalbeeld dat ons door de consumptiemaatschappij – en met name de reclame – wordt opgedrongen: slanke, afgetrainde lichamen met hagelwitte, rechte tanden. Deze lichamen zijn bovendien ook rijk, succesvol en populair, ze slikken vitaminepreperaten, eten avocado’s, drinken groene smoothies en hebben hun negatieve gedachten onder controle. Zelfverbetering wordt in dit scenario verkocht als de sleutel tot een gezond en ‘gelukkig’ leven, maar is bovenal een perverse prikkel tot het aankopen van talloze producten en ervaringen om dit opgelegde ideaalbeeld te verwezenlijken. Inderdaad, het nastreven van de in de maatschappij aanwezige waarden en prikkels tot zelfverbetering kan ons ook zeker gestresst en ongelukkig maken.

Je eigen, persoonlijke waarden

OK, dus als je ervaart dat je goed genoeg bent zoals je bent en je laat je niet gek maken door het ideaalbeeld dat de maatschappij je voorschotelt, is al die opgedrongen zelfverbetering maar onzin. Maar wat nou als je iemand bent die hoog scoort op zelfactualisatie, ontwikkelpotentieel of  openheid voor ervaring? Werken aan jezelf kan in dit geval juist heel erg lonend zijn en bijdragen aan een zinvol leven volgens je éigen waarden, los van wat de maatschappij van je verwacht. Onderzoek wat jouw persoonlijke waarden zijn, en wat je specifiek op dat gebied wil ontwikkelen. Misschien vind je het helemaal niet zo belangrijk om hard te werken, rijk, slank of succesvol te zijn. Maar wat vind je wel belangrijk? Autonomie, passie, speelsheid, loyaliteit, of iets anders? Als je dat weet, kun je groei- en ontwikkelkeuzes gaan maken op basis van verlangens die écht van jou zijn, en niet opgelegd zijn door je omgeving.

Conclusie

Of je wel of niet gelukkiger wordt van de zoektocht naar zelfverbetering, hangt dus helemaal af van hoe jezelf in elkaar steekt en wat je motivatie is. Neem bijvoorbeeld mindfulness. Door sommigen bejubeld als de nieuwe Haarlemmerolie, de oplossing voor alles. Anderen doen lacherig of laatdunkend over deze ‘lifestyle hype’ die vooral oppervlakkig en zelfgenoegzaam zou zijn. Maar mindfulness is niet intrinsiek goed of slecht. De vraag die je moet stellen is: waaróm doet iemand aan mindfulness? Om gedachtes en emoties te controleren, effectiever, productiever en stressbestendiger te worden – met andere woorden – om beter mee te kunnen komen in de ratrace van het neoliberale kapitalisme en zich te conformeren aan sociale normen? Of om te vertragen, bewuster te worden van de eigen gevoelens en behoeften, zichzelf te accepteren – met andere woorden – om juist úit de ratrace van de neoliberale maatschappij te stappen en te ontdekken wat werkelijk van belang is in je leven? Om me heen zie ik dat het allebei gebeurt: met mindfulness kun je zowel links als rechts afslaan.

Aan jezelf werken vanuit een intrinsieke groeibehoefte binnen je eigen, persoonlijke waarden draagt bij aan een zinvol en betekenisvol leven. Het kan bovendien heel leuk zijn – al is het is zeker altijd makkelijk. Maar de moeite die je ergens voor moet doen, maakt het vaak juist de moeite waard.

Maar als je heel hard aan jezelf werkt vanuit het gevoel niet goed genoeg te zijn en je je hierbij laat leiden door een maatschappelijk ideaalbeeld, is de kans aanwezig dat je hier alleen nog maar ongelukkiger door wordt. Als dat zo is, laat de teugels dan inderdaad maar vieren en hou op met al die zelfhulpboeken en cursussen. Ga eerst maar eens datgene doen waar je diep van binnen écht zin in hebt, zoals een bak ijs leegeten en een serie op Netflix bingen. Ideaal gezien doe je dit zonder je schuldig te voelen, vergezeld van een flinke dosis zelfcompassie. Waarbij je liefdevol bent naar jezelf en accepteert dat dit blijkbaar is wat je nu nodig hebt.

In mijn stemcoachingspraktijk kom ik dit ook tegen. Mensen werken soms zó hard aan zichzelf op allerlei verschillende gebieden, dat ze hun doel voorbijschieten. Het komt dus wel eens voor dat ik tijdens een traject besluit om geen stemoefeningen meer aan te bieden, als dit niet bijdraagt aan iemands gevoel van welzijn. In die gevallen verschuift het zwaartepunt in de training van gedragsverandering naar zelfacceptatie en zelfcompassie. Tijdens dat proces kun je erachter komen dat het eigenlijk geen probleem is dat je heel snel praat, of dat het niet erg is dat je niet zoveel emoties uit via je stem. Als je comfortabel kunt zijn met je eigen stem, én tegelijkertijd comfortabel kunt zijn met het feit dat de maatschappij er misschien een ander ideaalbeeld op nahoudt, heb je mijns inziens het stemcoachingstraject succesvol afgerond. Soms is wat je nodig hebt, juist het tegenovergestelde van waar je naar op zoek denkt te zijn.