In mijn vorige blog had ik het over het verschil tussen pijn en lijden, en hoe oude pijnen uit je kindertijd onnodig lijden kunnen veroorzaken in je leven als volwassene. In deze blog introduceer ik een stroomschema waarmee je je veerkracht kunt boosten en een alternatief kunt vinden voor lijden. Maar eerst wil ik wat meer vertellen over ‘de mind’[1] en het zelf.

De meeste mensen hebben een zeer actieve geest. Je mind creëert de hele tijd zóveel gedachten, dat het lijkt alsof onze gedachten de waarheid verkondigen en definiëren wie we zijn. Meestal zijn we zo in beslag genomen door onze gedachten, dat we dit niet eens opmerken. Stel je voor dat er twee vissen rondzwemmen in de zee. De ene vis zegt tegen de andere: “Hey, hoe is het met je, en hoe is het water vandaag?” de ander antwoordt: “Welk water, waar heb je het over?”

Gedachten zijn voor mensen wat water is voor vissen: zo volkomen vanzelfsprekend dat we ons er niet van bewust zijn; we zien het niet als iets buiten onszelf. Maar in tegenstelling tot een vis, die niet overleeft zonder water, blijven mensen wel in leven zonder gedachten. Nu denk ik dat niemand 100% van de tijd zonder gedachten is, we hebben de mind immers nodig bij de praktische zaken van het leven. Maar zoals ik eerder uitlegde, is je mind ook degene die piekert over situaties die in het verleden zijn gebeurd, situaties die nog moeten komen of zelfs situaties die zich helemaal niet zullen voordoen. Met als resultaat gevoelens van stress, angst en paniek. Dus om te voorkomen dat je mind in die gevallen het stuur overneemt, raad ik je aan om meer vertrouwd te raken met een deel van jezelf dat níet je mind of je gedachten is.

De drie soort zelf

Acceptance & Commitment Therapy legt uit dat je jezelf op drie verschillende manieren kunt ervaren:[2]

Het descriptieve zelf
Dit is het meest vertrouwde zelf. Hierbij identificeer je je volledig met de inhoud van je leven en je identiteit. Dit is het verhaal dat je jezelf (en anderen) vertelt over jezelf. Bijvoorbeeld: Je ben man of vrouw, je hebt een nationaliteit, een professionele rol en een rol als echtgenoot of ouder. Je zou jezelf ook kunnen omschrijven als vriendelijk, gevoelig, spontaan, een beetje onzeker en vatbaar voor stemmingswisselingen.

Het bewuste zelf
Dit is het zelf dat zich bewust wordt van het feit dat het zichzelf beschrijft met woorden en taal. Bijvoorbeeld: “Oh, nu heb ik weer de gedachte dat ik onzeker ben” of “Ik merk dat ik me weer zorgen ga maken”.

Het observerende zelf
Dit is het moeilijkste deel van het zelf om in woorden te vatten, omdat het geen inhoud heeft. Het is gewoon: “ik ben”. Het observerende zelf is het deel van jou dat altijd bij je zal zijn en er altijd is geweest; de ruimte waar al je gedachten, gevoelens en herinneringen komen en gaan. Het deel van jou dat merkt dat je een gedachte of een emotie hebt. Stel je voor dat je gedachten en emoties de wolken in de lucht zijn. Wolken, regen, donder en bliksem komen plotseling op, maar zullen altijd weer verdwijnen. De lucht is het podium waar de wolken opkomen, hun ding doen en weer vertrekken. De lucht zal er altijd zijn, ongeacht de weersomstandigheden.

Leer het observerende zelf beter kennen

Het observerende zelf wordt ook wel het transcendente zelf genoemd. Spirituele leraren noemen het ‘aanwezig zijn’ of ‘puur bewustzijn’. Eckhart Tolle heeft het niet eens meer over een zelf, voor hem bestaat het observerende zelfs buiten de dualiteit.[3] Ik zou ook willen beweren dat er niet echt zoiets bestaat als ‘het zelf’, hoewel we dit natuurlijk wel zo ervaren. Het zelf bestaat, en tegelijkertijd bestaat het niet.

Voor mij is het observerende zelf volledig onpersoonlijk, het kan niet worden gelijkgesteld met zoiets als een identiteit. Desondanks ervaar ik dit pure bewustzijn als het solide fundament van wat ik ben. Misschien omschrijf ik het het beste als een vredige staat van zijn waar ik altijd verbinding mee kan maken als dat nodig is, ongeacht wat er in mijn lichaam of in mijn omgeving gebeurt. Deze vredige staat van zijn voelt als veilig, eeuwig en onschendbaar.

Je kunt het observerende zelf beter leren kennen door meer tijd door te brengen in het bewuste zelf. Als je merkt dat je gedachten of emoties hebt, ga je ook een bepaalde ruimte opmerken tussen de gedachten. In deze ruimte is je mind niet actief, je bent gewoon aanwezig. Telkens wanneer er nieuwe inhoud in je hoofd opkomt – en dat zal altijd zo blijven – merk je dat deze inhoud door de mind wordt gecreëerd. Hoe vertrouwder je wordt met het observerende zelf, hoe gemakkelijker het zal zijn om gedachten en emoties te zien voor wat ze zijn. Je kunt dan voorkomen dat je er helemaal door in beslag wordt genomen en dat ze je gedrag overnemen.

Maar dit wil niet zeggen dat intense gedachten en emoties niet meer belangrijk zijn, ze kunnen je nog steeds van dienst zijn. Je kunt namelijk nog steeds dingen creëren en van het leven genieten met behulp van de mind. En aan de andere kant van het spectrum: kwetsbare, verdrietige gedachten en emoties kunnen je net zo goed van dienst zijn als je bezig bent met een verwerkingsproces. Je schiet er dan niets mee op door ze te onderdrukken. Waar het op neerkomt, is dat gedachten en emoties nog altijd welkom zijn, maar je hoeft je er niet meer volledig mee hoeft te identificeren.

Boost je veerkracht

Tijdens deze pandemie is het extra verleidelijk om obsessief het nieuws te verslinden, hulpeloos toe te kijken hoe anderen lijden en te anticiperen op een wereldwijde economische crisis. Mijn advies is om geïnformeerd te blijven, maar om het nieuws niet je angst te laten voeden. Dat is zinloos. Als je op een zinvolle manier aan de crisis wilt bijdragen, sluit je dan aan bij lokale initiatieven om mensen te helpen, of start er zelf een. Maar vergeet in de eerste plaats niet om voor je eigen geestelijke gezondheid te zorgen. Om anderen goed te kunnen helpen, moet je eerst voor jezelf zorgen.

Naar aanleiding van mijn eigen ervaringen heb ik een stroomschema gemaakt dat je stap voor stap door het proces van een willekeurige vervelende situatie leidt en je veerkracht vergroot.

Stel jezelf de vraag: ervaar je pijn, angst, woede, verdriet, stress of een andere situatie waardoor je lijdt?

Als je Nee zegt, dan is het makkelijk, geniet van het leven.

Als je Ja zegt, stel jezelf dan de volgende vraag: ben je in staat om je situatie te veranderen en een einde te maken aan je lijden?

Als je daar Ja op zegt, vraag jezelf dan het volgende af: ben je ook bereid om je situatie te veranderen?

In staat zijn om te veranderen is iets heel anders dan bereid zijn om te veranderen. Wanneer ben je zowel in staat als bereid? Bijvoorbeeld: je vindt je werk absoluut niet leuk. Hoewel je er goed geld mee verdient vind je het werk saai, repetitief, zinloos en pas je niet in de bedrijfscultuur. Natuurlijk ben je vrij om op elk moment je baan op te zeggen en iets te gaan doen dat misschien veel minder betaalt, maar wel meer voldoening geeft. Dat kun je gewoon doen, bijvoorbeeld als je een lage huur hebt en het mogelijk is om je maandelijkse uitgaven terug te schroeven. Je kunt bepaalde dingen dan misschien niet meer doen, zoals op vakantie gaan, uit eten gaan en elke week nieuwe kleren kopen. Maar misschien ben je wel bereid deze dingen op te offeren voor je nieuwe carrière.

Dus als je Ja zegt, als je bereid bent om deze situatie te veranderen, verander de situatie en geniet van het leven.

Het komt ook vrij vaak voor dat mensen in situaties terechtkomen waarin ze wel in staat zijn om hun situatie te veranderen, maar niet altijd bereid zijn om dit te doen, omdat dit hen op dat moment te veel gaat kosten. Redenen kunnen zijn dat je net bent verhuisd naar een nieuw huis met een forse hypotheek, je zorgt voor je chronisch zieke ouders, je derde kind is onderweg en je bent nog steeds bezig met het aflossen van je studieschuld. Een nieuwe carrière met slechts de helft van je huidige salaris zou het leven op dit moment een stuk gecompliceerder en stressvoller maken, dus misschien is het beter om eerst te gaan sparen en een paar jaar te wachten voordat je dit nieuwe plan uitvoert. Je weet dat je in staat bent om je situatie te veranderen, maar je kiest er bewust voor om dit (nog) niet te doen.

Dus als je Nee zegt, betekent het dat je niet bereid bent om je situatie te veranderen. Vraag jezelf dan het volgende af: Ben je bereid te accepteren wat er is?

Als je deze vraag met Ja kunt beantwoorden, accepteer je je situatie in het huidige moment. Het detail van het huidige moment is hier erg belangrijk, omdat het expliciet iets zegt over de acceptatie van de situatie in het hier en nu, en niet noodzakelijkerwijs voor altijd. Situaties en emoties zijn altijd in beweging. Het is heel goed mogelijk dat je over vijf jaar wel de gewenste carrièreswitch wilt maken, wanneer de omstandigheden er beter voor zijn. Ondertussen heb je vrede met hoe het nu is, en ben je niet aan het vechten. Door je huidige situatie te accepteren en te beseffen dat deze slechts tijdelijk is, is de kans is groot dat je er minder onder zult lijden.

Dezelfde vraag is van toepassing als je niet in staat bent om je situatie te veranderen, zoals nu tijdens de coronacrisis. Ook dan kun jezelf de vraag stellen: ben je bereid te accepteren wat is? Oftewel: ben je bereid de pijn te accepteren die bij de nieuwe, ongewenste situatie hoort? Als je hier Ja op kunt antwoorden, besluit je om geen weerstand te bieden tegen iets wat je toch niet kunt veranderen, en je ervaar dat je minder lijdt.

Wat kun je doen als je niet bereid bent om te accepteren wat er is? Ben je dan, tenminste, bereid te accepteren dat je niet kunt accepteren wat is?

Het kan verlichting geven om te beseffen dat je kunt accepteren dat je je huidige situatie niet kunt accepteren. Je hebt hier namelijk nog steeds een keuze in. Als je deze vraag met Ja beantwoordt, accepteer je dat je (nog) niet klaar bent om iets te accepteren. Maar in het huidige moment accepteer je toch nog steeds wat is: het deel van jou dat (nog) niet klaar is voor acceptatie. Je verzet je niet meer tegen dit deel van jezelf. Accepteren dat je niet kunt accepteren wat er is, is een compassievolle daad naar jezelf toe die je op zijn minst zal bevrijden van bepaalde spanningen en innerlijk conflicten. Ook hierdoor zul je ervaren dat je minder lijdt.

Wat als het antwoord op deze vraag nog steeds Nee is? Wat als je niet bereid bent te accepteren dat je niet kunt accepteren wat er is? Wat als je pijn te heftig is om te dragen, wat als je lichamelijke sensaties en emoties niet volledig kunt toelaten? Wat als zelfs rouwen op dit moment te pijnlijk is? 

Als je in een fase zit waarin acceptatie van je situatie in het huidige moment geen optie is, is mijn advies zijn om jezelf de tijd te gunnen. Het verwerken van grote veranderingen in het leven kost altijd tijd en niemand kan je precies vertellen hoe lang dit gaat duren. Maar onthoud dat een emotionele staat van zijn nooit blijvend of definitief is. Vroeg of laat kom je in een fase waarin je kunt gaan rouwen om je verlies. Als je merkt dat je hier bent beland, ga dan terug naar het begin van het stroomschema en vraag jezelf opnieuw af: kan ik accepteren wat er is? Misschien lukt het je deze keer wel… 

De kansen van een crisis

Leven in tijden van een pandemie is verdrietig, ingewikkeld en vraagt het uiterste van mensen. Het wereldwijde lijden neemt exponentieel toe. De situatie zal ons allemaal op verschillende manieren beïnvloeden: economisch, fysiek, emotioneel en mentaal.  

Er zullen nu waarschijnlijk meer tegenslagen en uitdagingen op je pad komen dan voorheen. In verschillende delen van de wereld falen politieke leiders in hun leiderschap en vallen ze door de mand als egocentrisch, onwetend en zelfgenoegzaam. In sommige landen kan het volk niet meer op de autoriteiten vertrouwen om hen te beschermen. 

Maar weet dat, ondanks alle ellende, elke crisis of elk conflict uitzonderlijke kansen kan opleveren. Tijdens COVID-19 worden we geconfronteerd met lockdown of – tot op zekere hoogte – sociaal isolement. Op persoonlijk niveau zie ik social distancing als een wereldwijde uitnodiging om onze aandacht naar binnen te richten; om ons bewustzijn te vergroten. 

Er zijn veel wijze denkers geweest die ons hebben geleerd dat goede crises ook uitgelezen leermomenten zijn: Nietzsche zei dat het pad naar de hemel altijd dwars door je eigen hel loopt. Kierkegaard zei dat wanneer je je sterfelijkheid ontdekt, je bewustzijn ontwaakt en de activering van je ware bestaan signaleert. En Dabrowski zei dat crises periodes zijn van meer zelfinzicht, creativiteit en persoonlijke ontwikkeling.[4] 

Je kunt deze tijd in quarantaine gebruiken om innerlijk werk te doen: confronteer je eigen pijnen, angsten, onverwerkt kinderleed, en vergroot je veerkracht. Meer dan ooit is dit de beste gelegenheid om bewust te worden van het hier en nu en het observerende zelf: dat stevige, onverwoestbare fundament van wie je bent. Deze kans zal geleidelijk verdwijnen wanneer je weer terug bent in je comfortzone; ontberingen en pijn zijn snel vergeten als het leven weer terug naar normaal is. 

De coronacrisis is hier waarschijnlijk nog een tijdje onder ons, dus laten we zoveel mogelijk profiteren van de vervelende situatie waarin we ons bevinden. Als je de kans hebt, ga iedere dag even stilzitten met je ogen dicht. Concentreer je op je ademhaling en sta jezelf toe om alles te voelen wat je voelt, zowel de fijne als de vervelende sensaties. Gebruik het stroomschema om je huidige situatie te accepteren, of vreugdevol te beleven.  

Word waarnemer van je gedachten, merk op dat ze komen en gaan. Wanneer je de ruimte tussen je gedachten begint op te merken, sta jezelf toe om die staat van puur bewustzijn te ervaren. Als je verbinding kunt maken met dat deel van jezelf, vraag jezelf dan: “Gaat het goed met mij, op dit moment? Als ik niet in beslag genomen word door mijn gedachten over het verleden en de toekomst, ervaar ik dan nu pijn?”

 

[1] Het Nederlands ken geen goede vertaling van de Engelse ‘mind’.

[2] S.C. Hayes, S. Smith (2005) Get Out of Your Mind & Into Your Life: The New Acceptance & Commitment Therapy. Oakland: New Harbinger Publications

[3] E. Tolle (2001) The Power of Now: A Guide To Spiritual Enlightenment. London: Hodder & Stoughton

[4] S. Mendaglio, Ph.D., Editor (2008) Dabrowski’s Theory of Positive Disintegration Great Potential Press, Scotsdale