Ik denk dat het veilig is om te zeggen dat de meeste mensen de laatste tijd niet meer zo in hun comfortzone zitten. COVID-19 confronteert ons op een pijnlijke manier met de aspecten van het menselijk bestaan ​​waar we niet echt dol op zijn: sterfelijkheid, kwetsbaarheid, afhankelijkheid en onzekerheid.

Binnen twee maanden heeft dit virus zich over de hele wereld verspreid. Het laat ons zien hoe intens verbonden en onderling afhankelijk we zijn: in hoeverre je thuisblijft en contact met anderen vermijdt, zal invloed hebben op de verspreiding van deze ziekte en het redden van levens. Ineens worden we ervan bewust dat elke actie van ons telt, in elk aspect van het leven.

Regeringen en experts hebben ons richtlijnen en regels gegeven om veilig, gezond en op afstand van elkaar te blijven. Onze persoonlijke vrijheid is nu aanzienlijk beperkt. Ondertussen zit je nu misschien in de situatie dat je thuis moet werken, terwijl je tegelijkertijd moet uitvogelen hoe je je kinderen vermaakt en thuisonderwijs geeft. Misschien heb je zelfs helemaal geen werk meer, en vraag je je af hoe je de komende maanden gaat rondkomen. Of misschien werk je dubbele diensten in een essentieel beroep en ben je bang voor een mogelijke emotionele inzinking.

Al deze situaties kunnen leiden tot spanning, bezorgdheid, stress en angst, bovenop de zorgen voor je gezondheid, de gezondheid van je dierbaren en het algemeen welzijn van je land of van de wereld. Hoe ga je daarmee om?

Pijn is iets anders dan lijden

Het slechte nieuws is, het leven heeft altijd tegenslagen voor ons in petto, dit zal nooit veranderen. Iedereen krijgt vroeg of laat te maken met enige vorm van pech. Op persoonlijk niveau, of zoals nu op collectief niveau. En tegenslagen doen pijn. Het goede nieuws is, dat we zelf kunnen beslissen in welke mate we lijden aan deze pijn. Nu denk je misschien: pijn en lijden, zijn dat niet twee woorden voor hetzelfde?

Er is een boeddhistische wijsheid die zegt dat wanneer je gewond raakt door een pijl, dit pijn veroorzaakt. Maar op dat moment is er nog een tweede pijl die je raakt: je reactie op de pijl. Je wordt boos of verdrietig, misschien wil je wel wraak. In het boeddhisme worden pijn en lijden als twee verschillende dingen behandeld. Acceptance and Commitment Therapy (ACT), het therapeutische model waarmee ik werk, zegt ook dat pijn en lijden verschillende concepten zijn:

 Pijn is direct, in het hier en nu, en wordt veroorzaakt door omstandigheden van buitenaf die oncontroleerbaar zijn. Voorbeelden van pijn zijn ziekte, fysieke pijn, overlijden van dierbaren, echtscheiding, problemen op het werk, etc.

Lijden is je verhouding tot de ervaring van pijn, vaak in de vorm van weerstand. Voorbeelden van lijden zijn bijvoorbeeld piekeren over het verleden of de toekomst, of angst voor dingen die wel of niet kunnen gebeuren. Lijden is indirect en wordt veroorzaakt door je ‘mind’[1]: geheugen in combinatie met gedachten en taal.

Laten we dit eens bekijken aan de hand van een voorbeeld. Laten we zeggen dat je vlak voor deze coronacrisis net je eigen bedrijf bent gestart, en dat je nu al je nieuwe opdrachten in rook ziet opgaan. Je partner werkt als verpleegkundige en jullie hebben jonge kinderen, voor wie je ineens dag en nacht alleen opdraait. Je ouders zijn oud en hebben diabetes, dus ze vormen een risicogroep. Deze feiten van het leven zijn je pijn. Je kunt ze niet beheersen of controleren.

Tegelijkertijd word je van deze situatie rusteloos, gestrest en angstig. Je kunt ’s nachts niet slapen. Overdag ben je moe en kun je je niet concentreren. Door slaapgebrek worden je emoties intenser en negatiever, je raakt snel geïrriteerd, snauwt naar je partner en de kinderen, je hebt het gevoel dat je niet meer helder kunt denken. Je maakt je zorgen over de toekomst en kunt niet stoppen met nadenken over allerlei rampscenario’s die je kunnen overkomen. Deze lichamelijke sensaties, gedachten en gevoelens zijn jouw lijden. En er is een alternatief voor lijden.

Je ‘mind’ als de oorzaak van lijden

Ik zei eerder dat lijden wordt veroorzaakt door de mind. Maar waarom, en misschien wil je ook weten: hoe? Laten we dit vanuit twee verschillende perspectieven bekijken: die van een baby en een kleuter.

Een baby heeft bepaalde behoeften: warmte, aanraking, melk, enzovoort. Wanneer de baby een tekort aan deze behoeften ervaart, wordt dit ervaren op fysiek niveau en geuit door fysieke sensaties die we ‘affecten’ noemen. De baby uit dit affect uit door te huilen. Aangezien de baby nog geen ik-ervaring heeft ontwikkeld die losstaat van de rest van de wereld, is er geen ‘ik’ dat bewust is van de tekortkoming. Dit betekent dat de baby wel boosheid kan uiten, maar nog niet bewust is van het feit dat hij als persoon boos of verdrietig is. Hij kan niet denken: “Ik heb honger en ben boos op mama omdat ze me niet te eten geeft”.

Wanneer de moeder weer beschikbaar is om haar kind te voeden, worden de biologische impulsen van de baby bevredigd en verdwijnt de boosheid onmiddellijk. De boze affecten worden meteen vervangen door het lichamelijke gevoel van voldoening, zonder enige bewuste herinnering aan het leed van even geleden. (Let op: zeer stressvolle situaties kunnen natuurlijk wel trauma veroorzaken bij baby’s. Deze traumatische ervaringen worden opgeslagen in het onderbewustzijn en kunnen later gevoelens van angst veroorzaken, zonder een bewuste herinnering aan de eerdere ervaring.)

In tegenstelling tot een baby heeft een kleuter een bewuste geest: een ontwikkeld ik-gevoel. Dit betekent dat een kleuter – laten we haar Susan noemen – een heel andere ervaring heeft. Ze heeft een korte- en langetermijngeheugen en taal ontwikkeld om te denken en te communiceren. Als ze een ijsje wil hebben en haar ouders geven het haar niet, kan ze boos worden. Naast het affect van boosheid, is ze zich er nu ook van bewust dat ze de emotie boosheid ervaart. Susan kan haar boosheid verbaal uiten naar haar ouders door te schreeuwen: “Ik wil ijs!”. Ze kan ook denken: “Ik ben boos omdat papa en mama me geen ijs geven”.

Een belangrijk gevolg van dit cognitieve vermogen is dat wanneer de ouders na een tijdje Susan haar ijsje geven, ze zich nog bewust het eerdere, boze moment kan herinneren. En ook de emoties kan ervaren die ze toen voelde. Hetzelfde geldt voor een mogelijke toekomstige situatie. Laten we zeggen dat Susan een keer is gebeten door een hond. Er is een kans dat ze vanaf dat moment bang is voor elke toekomstige hond die ze tegenkomt, ook al bijten deze haar niet zullen ze dat waarschijnlijk ook niet doen.[2]

Zo ontstaat lijden: Hoewel er geen directe bedreiging is voor Susan als ze een hond ontmoet, kan ze nog steeds angst ervaren, gebaseerd op eerdere herinneringen van een andere situatie. Ze kan relationeel denken: een gebeurtenis uit het verleden verbinden met haar gevoelens van nu, en ze projecteren op een toekomstige gebeurtenis.

Geheugen, gedachten en taal zijn allemaal aspecten van de mind. Het zijn geweldige cognitieve vaardigheden die je helpen om te leren, reflecteren, plannen, organiseren en nog veel meer. Maar de keerzijde van de mind is dat het je in staat stelt om van slag te raken over situaties die in het verleden zijn gebeurd, situaties die nog moeten komen, of zelfs ingebeelde situaties die helemaal niet zullen gebeuren. Je ervaart de ingebeelde stress alsof het nu, in het huidige moment gebeurt. In het ergste geval kan dit trauma (gericht op het verleden) en angststoornissen (gericht op de toekomst) veroorzaken.

Bereidheid en acceptatie

Onze nieuwe levenssituatie in tijden van de pandemie is een vaststaand feit, en duidelijk niet iets dat we kunnen controleren. Maar wat we wel kunnen controleren, is hoeveel we aan deze situatie lijden. ACT biedt een alternatief voor lijden, dat bereidheid heet.

Bereidheid is het toestaan ​​en actief uitnodigen van pijnlijke en oncontroleerbare gebeurtenissen in je leven. Je doel is niet om je beter te voelen, maar om beter te voelen. Reageer op je gevoelens, ook de ongewenste, door ze zoveel mogelijk te voelen. Als je bereid bent om angst of pijn te voelen en te accepteren, zul je er minder aan lijden. Vervolgens kun je je energie ergens anders op richten en een completer leven leiden in de richting van wat jij belangrijk vindt.[3]

Misschien resoneert dit concept van pijn, lijden, bereidheid en acceptatie bij jou, of misschien niet. Ik herinner me dat het op theoretisch niveau al een tijdje een logisch verhaal voor me was, maar dat betekende niet dat ik het meteen met succes kon toepassen op mijn eigen leven. Iets begrijpen op cognitief niveau betekent niet dat het makkelijk is om het meteen ook te dóen. Iedereen weet dat roken slecht is voor je gezondheid, maar dat maakt het nog steeds niet eenvoudig om te stoppen.

Pas aan de hand van een bepaalde gebeurtenis in mijn persoonlijke leven heb ik echt het verschil kunnen ervaren tussen pijn en lijden. Tijdens dat proces realiseerde ik me dat mijn mind de ervaring zóveel erger voor mij maakte dan het in werkelijkheid was. Omdat deze ervaring zo transformerend was, wil ik het graag met je delen.

Een verhaal over mijn eigen pijn en lijden

Ongeveer twee jaar geleden verbrak iemand die mij zeer dierbaar is onverwacht alle banden met mij zonder enige reden, waarschuwing of uitleg. Het effect dat dit op mij had, ging mijn verwachting volledig te boven. Het verlies van een dierbare maakt diepe indruk, het kan aanvoelen als een messteek in je ziel. Dit was mijn pijn.

Maar dat was niet alles. Ik voelde me ook verward, boos, afgewezen, onrechtvaardig behandeld, gebroken, ontmenselijkt, verontwaardigd. Soms zelfs wanhopig, smachtend naar een verklaring. Al mijn gedachten en gevoelens over de situatie, maakten alles dubbel zo erg. Dit was mijn lijden bovenop de pijn.

Gelukkig – en dankzij eerdere coaching en begeleiding – was ik me er al van bewust dat emoties altijd komen en gaan. Ze kunnen overweldigend zijn, maar zullen later altijd minder heftig worden. Ik wist dat ik niet voor altijd in deze situatie vast zou zitten en dat ik ruimte moest geven aan alles wat ik voelde: hoe meer ik mijn emoties accepteerde, hoe gemakkelijker ik ze kon verwerken. Vermijden was zinloos.

Dus in plaats van te proberen van mijn emoties af te komen, nodigde ik ze van harte uit. Ik huilde veel en liet mezelf zo verdrietig zijn als ik was. Ik nam een compassievolle houding aan ten opzichte van mezelf. Zo ging ik om met mijn pijn en lijden: rouwen en mijn tijd uitzitten. Gewoon wachten tot het minder pijn doet.

Ergens halverwege het rouwproces en het doorleven door mijn emoties begon ik me iets te realiseren. Hoe was het mogelijk dat mijn gemoedstoestand volledig afhankelijk was van de afwijzing van deze ene persoon? Waarom heb ik hem verantwoordelijk gemaakt voor mijn emotionele welzijn? Is dat niet een beetje belachelijk? Toen realiseerde ik me dat de enige persoon die verantwoordelijk was voor de emoties die ik voelde, ikzelf was. De acties van mijn vriend waren niet de oorzaak, ze waren slechts de trigger. Een trigger voor een open wond: oude pijn uit mijn kindertijd.

Open wonden zijn doorgaans behoorlijk kwetsbaar. Ze zijn gevoelig voor ontstekingen en hebben zorg en aandacht nodig. Als je een wond niet verzorgt, kan deze gaan zweren en mogelijk ook andere lichaamsdelen beïnvloeden. Dus ik begon mijn wond te verzorgen. Door heel goed bewust te worden van wat er nu werkelijk aan de hand was, door ervaringen uit mijn kindertijd te erkennen en ze bewust te doorleven, kwam het genezingsproces op gang. Als je je wonden niet heelt, blijft de buitenwereld ontstekingen veroorzaken.

Pas nadat je wond een litteken is geworden, is deze beschermd tegen invloeden van buitenaf. Uiteindelijk kun je een persoon of situatie die bepaalde emoties bij je oproept, zien voor wat het is: een terugkerende representatie van oude pijn uit je kindertijd, die niets te maken heeft met de gebeurtenis in het nu.

Transformerende lessen

Na een tijdje kon ik de twee situaties duidelijk onderscheiden: de pijn die ik als kind ervoer, veroorzaakte nu extra lijden bovenop de pijn die ik als volwassene had. Het krachtige van dit proces was dat ik dit niet alleen op cognitief niveau besefte, ik voelde het in elk vezel van mijn lichaam. Mijn lijden als volwassene werd veroorzaakt door oude pijn die niets meer te maken had met de persoon die ik nu ben.

Een oefening die me goed bij dit proces heeft geholpen, is deze. Elke dag ging ik een paar minuten zitten met mijn ogen dicht. Ik haalde een paar keer diep adem en richtte mijn aandacht naar het hier en nu, weg van mijn gedachten. Ik vroeg mezelf: voel ik me op dit moment OK? Als ik me niet laat meeslepen door mijn gedachten over het verleden en de toekomst, ervaar ik dan nu pijn? Of bevind ik me veilig, vredig en comfortabel tussen de vier muren van mijn woonkamer? Heb ik zorgzame mensen om me heen, waarden en doelen om voor te leven?

Elke keer dat ik deze oefening deed, was het antwoord op de vraag of ik nu pijn had altijd ‘nee’. Zonder gedachten en herinneringen was ik eigenlijk helemaal in orde, en werd ik me bewust van een diepe en stevige interne kracht. Ik leerde dat er maar één verantwoordelijk was voor mijn emotionele lijden: mijn mind, en gedachten aan het verleden of de toekomst. Mijn lijden was doorgeprikt.

Dit incident en de manier waarop ik ermee heb leren omgaan, heeft mijn houding tot het leven radicaal veranderd. Het onderscheiden van pijn en lijden kan ik nu toepassen op elke lastige situatie die ik tegenkom. Als iemand of een situatie iets in mij triggert, merk ik op dat het gebeurt. Door innerlijk werk te doen, kan ik het incident koppelen aan een situatie uit mijn verleden, en ruimte geven aan mijn oude pijn. Als ik er dan in slaag om de oude wond te helen, is de trigger opeens geen trigger meer.

Voor mij is dit zo’n ongelooflijk bevrijdende ervaring geweest. Door het contact met mij te verbreken, heeft mijn vriend mij iets heel kostbaars gegeven. Als ik er nu op terugkijk, ben ik eeuwig dankbaar dat ik het heb moeten doorstaan. Op een gegeven moment accepteerde ik de situatie volledig zoals die was en had ik er vrede mee. Ik had niet alleen mijn lijden ontmaskert, ik was zelfs klaar met rouwen.

En precies op dat moment besloot mijn vriend dat hij onze relatie wilde herstellen. Omdat ik mijn pijn volledig had doorstaan, had ik geen behoefte meer aan ruzie of drama. Dus besloot ik mijn hart weer voor hem open te stellen, onvoorwaardelijk. Ik weet nu dat (tijdelijke) afstand een geweldige manier kan zijn om van elkaar te leren, en bij te dragen aan elkaars ontwikkeling.

Naar aanleiding van mijn eigen ervaringen heb ik een tweede post en een stroomschema over dit onderwerp gemaakt. Hiermee kunt je oefenen met bereidheid en het vergroten van je veerkracht in tijden van tegenspoed en onzekerheid.

[1] Het Nederlands kent geen goede vertaling voor de Engelse ‘mind’
[2] Nelleke Nicolai (2016) Emotieregulatie als basis van het menselijk bestaan Diagnosis Uitgevers, Leusden
[3] S.C. Hayes, S. Smith (2005) Get Out of Your Mind & Into Your Life: The New Acceptance & Commitment Therapy. Oakland: New Harbinger Publications