Waarom versnellen we onze spraak of gaan we hoger spreken als we nerveus zijn? En waarom lijkt het soms alsof we hier helemaal geen invloed op hebben? Het antwoord op deze vraag begint bij het gegeven dat als je lichaam ook maar het geringste gevoel van onveiligheid ervaart, dit hoorbaar is in je stem. Zelfs als je je niet bewust onveilig voelt.

Het idee dat lichaam en geest aparte entiteiten zijn, past niet meer binnen onze huidige wetenschappelijke context. Al onze persoonlijke ervaringen en de manieren waarop we ons uitdrukken zijn complexe interacties tussen de hersens en het lichaam, die onderdeel uitmaken van één systeem. Onze psychologische responsen en gedragingen zijn allemaal afhankelijk van onze fysiologische toestand. Dit is het centrale argument van de polyvagaaltheorie van Stephen W. Porges. Volgens Porges heeft de toestand van ons lichaam grote invloed op onze hersenen, terwijl de impact omgekeerd – van de hersenen naar ons lichaam – kleiner is.

De kern van het werk van Porges is veiligheid. Zijn belangrijkste boodschap is dat ‘je veilig voelen’ nadrukkelijk niet alleen maar gaat over de afwezigheid van gevaar; het gaat er ook om dat je in staat bent tot sociale betrokkenheid. Ons gevoel van veiligheid is daarom mede afhankelijk van de signalen die we krijgen van de mensen uit onze omgeving, zoals gezichtsuitdrukking en stemgeluid. Als de prosodie (ritme, intonatie enz.) van onze stem veiligheid communiceert, zijn anderen eerder geneigd om zich met ons te verbinden en naar ons te luisteren. Ons lichaam verwerkt dit soort informatie voortdurend, maar meestal onbewust. Op de momenten dat we met anderen omgaan, leren we wie we kunnen vertrouwen en wie een bedreiging kunnen vormen. Als de signalen die we krijgen vriendelijk en positief zijn, wordt ons stresssysteem gedeactiveerd. We merken dat we veilig zijn, en dit stelt ons in staat om ons op een ontspannen manier tot anderen te verhouden.

Ons zenuwstelsel is een complex systeem dat informatie uit ons hele lichaam verzamelt en gebruikt om verschillende responsen te coördineren. Het autonome zenuwstelsel bevindt zich in de hersenstam, en is het deel van ons zenuwstelsel dat onwillekeurig, dus zonder bewuste aansturing, werkt. Je kent het misschien als het ‘reptielenbrein’. Het autonome zenuwstelsel regelt processen zoals ademhaling en hartslag, zonder onze bewuste inspanning. Deze processen gaan gewoon door terwijl we slapen of bewusteloos zijn. Het helpt ons ook bij het signaleren en interpreteren van gevaar, en het reageren hierop.  

Het sympathische zenuwstelsel

Wanneer we gevaar, stress of intense emoties ervaren, wordt de sympathische tak van ons autonome zenuwstelsel geactiveerd en gaan we in de vecht-of-vluchtmodus. Deze onmisbare eigenschap van het lichaam zorgt ervoor dat we ons in veiligheid kunnen brengen wanneer we worden bedreigd. Als we gewond zijn, zorgt dit systeem ervoor dat we minder pijn ervaren. Het voorkomt ook dat we teveel bloed verliezen en stuurt extra bloed naar onze hersenen en spieren zodat we ons kunnen concentreren op vechten of vluchten. Je kunt het vergelijken met het indrukken van het gaspedaal in de auto.

Er is wel een probleem met het autonome zenuwstelsel: het beoordeelt elke stressvolle gebeurtenis als even gevaarlijk. Dit betekent dat de vecht-of-vluchtmodus niet alleen wordt geactiveerd wanneer iemand je probeert te vermoorden, maar ook wanneer je een toespraak moet houden op de bruiloft van je beste vriend. Voor het autonome zenuwstelsel maakt het niet uit dat er in de eerste situatie écht sprake is van gevaar, en in de tweede situatie niet (afgezien van de mogelijkheid dat niemand om je grapjes lacht). Stress is stress, en je sympathische zenuwstelsel zal je in beide situaties voorzien van alle middelen om te vechten of te vluchten alsof je leven er van afhangt. In vecht-of-vluchtmodus stijgt je hartslag en bloeddruk, krijg je zweterige handpalmen en wordt je mond droog. Je ademhaling wordt sneller, ondieper en hoger in de borst.

Onze stem verraadt deze toestand ook. Als we ons in de vechtmodus bevinden, klinken we defensief en luider. In de vluchtmodus versnellen we onze spraak omdat we willen dat de situatie zo snel mogelijk voorbij is. Of we spreken zachter, met minder dictie en intonatie, alsof we willen verdwijnen.

Het parasympathische zenuwstelsel

Samen met het sympathische zenuwstelsel – dat wil zeggen het gaspedaal – heeft het autonome zenuwstelsel een tweede modus die geactiveerd kan worden. Dit is het parasympathische zenuwstelsel, en die functioneert als de rem. Dit systeem wordt geactiveerd nadat de stress of het gevaar is verdwenen, bijvoorbeeld nadat je toespraak op de bruiloft van je vriend achter de rug is. Het parasympathische zenuwstelsel stimuleert ontspanning en herstel. Op dat moment geeft je zenuwstelsel een signaal aan je organen dat hartslag en ademhaling kunnen vertragen. Je spieren ontspannen, aderen worden wijder en het spijsverteringsstelsel wordt geactiveerd. Je emoties worden rustiger, je staat meer open voor sociale betrokkenheid en je stem klinkt niet meer gespannen: met veel variatie in ritme en intonantie.

In de parasympathische modus vertelt het zenuwstelsel onze longen dat het veilig is om weer langzamer en dieper te ademen, tot in de onderste longkwabben. Dit werkt zelfs in twee richtingen: door bewust laag en langzaam te ademen, activeer je het parasympathische zenuwstelsel. Hoe lager in je lichaam je inademt en hoe langzamer je uitademt, hoe meer je hartslag vertraagt en hoe rustiger je wordt.

Dit gebeurt allemaal vanwege de nervus vagus. Deze extreem lange hersenzenuw is de belangrijkste zenuw van het parasympathische zenuwstelsel en loopt helemaal van de hersenstam tot aan de buik. Hij maakt verbinding met de zenuwen in ons gezicht, nek en keel en reist in ons lichaam naar beneden via het hart, de longen en het darmstelsel. De nervus vagus heeft twee zenuwbanen: de dorsale baan, die langs de achterkant van ons lichaam loopt en de ventrale baan, die langs de voorkant loopt. Deze twee banen verspreiden zich door ons lichaam met allerlei vertakkingen. Hierdoor vindt er continue communicatie plaats van informatie in twee richtingen: lichamelijke sensaties beïnvloeden de hersenen (en dus hoe we reageren op onze omgeving), en hersenprocessen beïnvloeden op hun beurt weer onze interne organen.

Maar dat is niet alles, het ligt nog iets ingewikkelder. Het parasympathische zenuwstelsel wordt óók geactiveerd door gevaarsignalen.

Je lichaam detecteert onbewust gevaar en veiligheid

In de polyvagaaltheorie verwijst neuroceptie naar het onbewuste proces waarmee ons autonome zenuwstelsel signalen van veiligheid en gevaar detecteert. Het reageert op signalen van binnenuit – ons lichaam – en signalen van buitenaf – onze omgeving en wat er tussen ons en andere mensen gebeurt. Aangezien het ons autonóme zenuwstelsel is dat op deze signalen reageert, gebeurt dit onwillekeurig; we zijn ons niet bewust dat dit gebeurt.

In dit proces kunnen beide banen van de nervus vagus worden gestimuleerd om het parasympatische zenuwstelsel te activeren – en elke baan reageert anders. De ventrale baan van de vagus reageert op signalen van veiligheid in onze omgeving en in het contact met anderen. Daarbij zorgt deze zenuwbaan er ook voor dat we zelf fysieke veiligheid communiceren naar anderen, zodat we ons emotioneel kunnen verbinden met onze sociale omgeving.

De dorsale baan van de vagus activeert ook het parasympatische zenuwstelsel, maar op een totaal andere manier dan de ventrale baan. En hier wordt het ingewikkeld. De dorsale tak reageert niet op signalen van veiligheid, maar op signalen van gevaar. Net als het sympathische zenuwstelsel. Wanneer je in gevaar bent, wil het autonome zenuwstelsel in eerste instantie een sympathische reactie activeren, zoals vechten of vluchten. Als je echter niet kunt vechten of vluchten, kan je zenuwstelsel ervoor kiezen om in plaats daarvan te bevriezen. Bevriezing is het resultaat van een parasympatische reactie van de dorsale baan. In deze responsstaat ben je geïmmobiliseerd, afgesloten voor verbinding en gericht op zelfbescherming. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een black-out, waarbij je niet meer weet wat je moet zeggen of zelfs geen woord meer kunt uitbrengen. Als je ooit een situatie hebt meegemaakt waarin je verstijfd van schrik was of dissocieerde, geeft dit aan dat je dorsale vagale systeem geactiveerd was.